Wat is er gebeurd met de droom van de post-work future?

© Lamiae El Hajjaji

Amazon gebruikt algoritmes en machines niet om mensen te vervangen, maar om ze zo productief mogelijk te maken.

Software als baas

En dat gebeurt aan de lopende band. ‘De doorstroom in het gemiddelde Amazon-distributiecentrum is honderd procent. Dat betekent dat mensen hooguit een jaar daar blijven werken, omdat het werk zo veeleisend, vermoeiend en onterend is.’ De afgelopen jaren verschijnen regelmatig verhalen in de pers over werknemers bij Amazon die geen plaspauzes krijgen, en over het opmerkelijk hoge percentage bedrijfsongevallen.

Zo ging de journalist James Bloodworth voor zijn boek Hired: Six Months Undercover in Low-Wage Britain (2018) undercover in een Amazon-warenhuis, waar hij erachter kwam dat werknemers in flessen moesten plassen. Onderzoeksjournalist Will Evans kwam er voor de podcast Reveal achter dat volgens interne communicatie bij Amazon het aantal bedrijfsongevallen in 2019 met 33 procent was gestegen ten opzichte van 2016: bijna 8 op de 100 werknemers maakt een ongeval mee op de werkvloer. Het industriegemiddelde in Amerika is 4 op de 100. Volgens Reveal gebeuren er meer ongevallen in de gerobotiseerde distributiecentra, dan in de ‘traditionele’. 

'In de distributiecentra van Amazon worden werknemers aangestuurd door een softwaresysteem'

Niet alleen de automatisering van fysieke arbeid beïnvloedt de werkomstandigheden, maar vooral de automatisering van management. Amazon-werknemers worden niet langer primair aangestuurd door iemand die op de werkvloer rondloopt, maar door een softwaresysteem dat zowel werknemers als robots coördineert. Pas ver daarboven heb je weer de goedbetaalde programmeurs, strategen en directeuren.

Die groeiende ongelijkheid in werkrelaties baart Mueller zorgen. Bedoeld of onbedoeld, het aanvullen van werk door robots, algoritmes en AI zorgt ervoor dat er alsmaar meer macht van bovenaf kan worden uitgeoefend op Amazon-werknemers. Die worden steeds beperkter in hun autonomie, omdat ze zich continu naar de snelheid en intensiteit van de machines om hen heen moeten voegen. Zo’n gedisciplineerd, gestandaardiseerd personeelsbestand laat zich ongelimiteerd opschalen.

Steeds meer mensen raken gewend aan gefragmenteerd werk tegen lagen betaling, zonder betekenis, contact met collega’s, of carrièreperspectief.

Vrijheid is niet flex

Die race vindt niet alleen in de bottom plaats, waarschuwt Mueller. ‘Dit bedrijfsmodel is zich aan het verspreiden naar het middensegment. Waar je nu via TaskRabbit iemand een tientje geeft om een kast in elkaar te komen zetten, kan het net zo gebruikelijk worden dat een kantoor je voor twintig euro een spreadsheet laat maken, in plaats van dat je daar een vaste aanstelling hebt.’

In Nederland is in de afgelopen vijftien jaar het aantal flexwerkers, dus zzp-ers of mensen zonder vast contract, met driekwart gegroeid. Inmiddels is één op de drie werkenden een flexwerker. Veel mensen stappen over op flexwerk, omdat er in hun branche geen of weinig vacatures zijn, of omdat ze dan hogere tarieven kunnen vragen, meer autonomie hebben, zelf hun tijden kunnen bepalen en niet worden beperkt tot een uur- of maandloon.

En in veel sectoren is dat ook zo. Een ICT-er verdient bijvoorbeeld als zelfstandige soms het driedubbele van wat hij of zij in loondienst kan verdienen. Ook in de zorg verdienen zzp-verplegers gemiddeld 39 euro per uur, terwijl hun collega’s in vaste dienst tussen de 10 en 17 euro per uur verdienen, stelt Loonwijzer.

© Lamiae El Hajjaji

Mensen in vaste dienst verdienen per jaar gemiddeld bijna anderhalf keer zoveel als zelfstandigen.

Zijn het dan niet juist de flexwerkers die de 15-urige werkweek voor zichzelf kunnen realiseren, omdat ze zelf controle hebben over hoeveel klussen ze in die hoeveelheid tijd proppen?

In theorie misschien, maar het gebeurt zelden, zegt Mueller. ‘De praktijk wijst uit dat de meeste zelfstandigen juist meer uren moeten gaan werken dan ze in vaste dienst zouden doen.’ Want als je pensioenen, verzekeringen, belastingen, vakantiedagen, verlof, en onbetaalde uren die opgaan in administratie meerekent, blijft er weinig van die torenhoge tarieven over. Volgens onderzoek van het CBS in 2019 is het risico op armoede bij zzp'ers stukken hoger dan bij vaste werknemers. 35 procent van de zelfstandigen heeft een inkomen onder bestaansminimum.

Pas als je iedere dag 24 uur zou doorbrengen op Amazon Mechanical Turk, Uber of Deliveroo, kom je in de buurt van een modaal inkomen. Bovendien hoeven werkgevers veel minder verantwoording af te leggen tegenover zelfstandigen, dan tegenover vaste werknemers. Mueller: ‘Wanneer je een probleem hebt met het bedrijf, als ze je niet betalen voor je taken, of er overkomt je iets, zijn de manieren waarop je daar tegenin kunt gaan beperkt. Vaak heb je gewoon pech.’

‘We moeten goed opletten dat werknemers hun rechten niet verliezen alleen omdat Uber zegt dat het een techbedrijf is en geen taxibedrijf.’

Het robotisch ideaal

En daar zit volgens Mueller de crux in het grotere verhaal van automatisering. ‘Ons verlangen naar automatisering gaat niet alleen over kostenbesparing, grotere efficiëntie, of minder personeel. Het gaat over het verlangen om volledige controle te hebben.’

De Tsjechische toneelschrijver Karel Čapek was de eerste die het woord ‘robot’ gebruikte, in zijn stuk R.U.R. uit 1920 over een robotfabriek dat uit synthetisch organisch materiaal wezens produceert die goedkoop zijn in hun onderhoud en alles doen wat ze wordt gevraagd. Het woord is afgeleid van het Tjechische robota, dat ‘slaaf’ betekent. 

Dat is geen toeval, legt Mueller uit. ‘Het ideaalbeeld dat robots oproepen betreft niet zozeer de machines op zich, maar het idee dat alles voor ons gemaakt kan worden zonder dat we hoeven nadenken over wie het heeft gemaakt, zonder dat we hen hoeven te betalen of hoeven behandelen als een mens.’ Maar uiteindelijk zijn het mensen die de gevolgen hiervan ondervinden. ‘Tijdens een protest tegen de werkomstandigheden bij Amazon in 2018 was een van de leuzen: Wij zijn geen robots!’ 

‘Ons verlangen naar automatisering gaat over het verlangen om volledige controle te hebben’

Niet minder werk, maar beter werk

Het is daarom niet alleen is naïef, maar bovenal problematisch om te stellen dat automatisering een post-work future zal bewerkstelligen. ‘De vrijheid die men zich hierbij voorstelt, is een aristocratisch soort vrijheid, gebaseerd op het idee dat andere mensen en machines alles voor ons zullen doen. Maar is dat het goede leven?’ 

Volgens Mueller moeten we ons niet afvragen hoe we werk kunnen elimineren, maar hoe we werk waardevoller kunnen maken. ‘Worthy work,’ zoals hij het noemt. ‘Dat is werk waarbij je je betrokken voelt, nieuwe vaardigheden ontwikkelt, sociale relaties opbouwt en je creativiteit kwijt kunt. En dat betekent niet dat technologie niet in dit plaatje past, maar wel dat we ons moeten afvragen waar we het voor willen gebruiken. Willen we alleen maar meer spullen produceren, of willen we ervoor zorgen dat het werk juist betekenisvoller maakt?’

En dat zijn dingen die je van onderaf moet eisen. ‘We hebben in het verleden van alles geëist: weekenden, pensioenen, betere zorg. Doe je dat niet, dan ontstaan er situaties zoals je ze bij Amazon en in de VS ziet. Het verzet tegen tech-bedrijven moeten we niet zien als een strijd tegen vooruitgang, maar een strijd tegen uitbuiting en controle.’