Hoe vecht je succesvol tegen desinformatie en leugens? Twee jaar geleden filmde Tegenlicht in Litouwen hoe zogenaamde 'Elfen' vechten tegen Russische trollen. Met de oorlog in Oekraïne wordt de strijd tegen desinformatie nog heviger.
In de huidige oorlog tussen Rusland en Oekraïne is de juiste informatie van levensbelang. Maar de Russen lijken meesters in het strategisch inzetten van desinformatie. Voortdurend produceren Russische trollen hele en halve onwaarheden, en nepnieuws dat verschijnt op sociale media en nieuwssites. Doel: verwarring zaaien, bevolkingsgroepen uit elkaar spelen en bondgenootschappen onder spanning zetten.
In de Baltische staten zijn ze gewend aan deze informatieoorlog. Ze worden al jaren bestookt met desinformatie vanuit Rusland. Litouwen loopt voorop in de strijd tegen desinformatie: hun leger heeft een control room die 24 uur per dag de media monitort op nepnieuws. Daarnaast is het land rijk aan een vrijwilligersleger van trollenbestrijders: de online Elfen, die samenwerken met de fake news-jagers van DebunkEU.org.
Kom naar de Meet Up in Pakhuis de Zwijger
bezoek de site voor meer informatie
Dit seizoen bij Tegenlicht
Dit najaar gaat Tegenlicht verder met de zoektocht naar ontwikkelingen die de toekomst zullen bepalen. Tegenlicht is tweewekelijks op maandagavond te zien op NPO 2, afwisselend om 22.15 uur en 20.20 uur. Deze onderwerpen staan dit seizoen op de planning.
lees meer
#49 De man die de term ‘nepnieuws’ populair maakte
Tijdens corona is nepnieuws een zaak van leven of dood: met de verspreiding van het virus komt ook de verspreiding van desinformatie tot een hoogtepunt. Het virus verenigt ons allemaal, maar het verenigt ook complottheoristen. Hoe herken je nepnieuws en wat kan je zélf doen? Een gesprek met de Canadese journalist door wie we de term ‘fake news’ wereldwijd zijn gaan gebruiken.
Zo verspreidt Rusland desinformatie tijdens de Europese verkiezingen
Rusland ziet de aankomende Europese verkiezingen als dé kans om Europa verder uiteen te splijten, zegt Danny Pronk, senior onderzoeker bij de Kennisgroep Veiligheid van het Clingendael Instituut. Hij legt ons uit hoe de Russen hiervoor zogenaamde ‘nuttige idioten’ inzet, en wat we kunnen doen om onszelf weerbaar te maken tegen deze geraffineerde vorm van politieke oorlogsvoering.
Hoe Poetin de democratie tot vijand uitriep
Al sinds het begin van zijn presidentschap is Vladimir Poetin bezig met het uitschakelen van zijn grootste vijand: democratie. Daarbij maakt hij talloze slachtoffers. Wat wil Poetin met de wereld doen?
Liegen alsof het live is
Manipulatie van video en audio is nu zo geavanceerd dat je Trump of Rutte alles kunt laten zeggen wat je wilt. Zonder systemen voor detectie en ontmaskering vormt zulk deep fake news een enorme bedreiging.
Voorbij de Frontberichten
Litouwers bellen willekeurige Russen op om te praten over de oorlog
De Russische bevolking krijgt een compleet vertekend verhaal mee over de inval in Oekraïne. Een groep Litouwse vrijwilligers belt daarom iedere dag willekeurige Russen op, om met ze in gesprek te gaan over de oorlog.
VPRO Tegenlicht filmde twee jaar geleden al met deze Elfen en nu met de Russische opmars in Oekraïne keert Tegenlicht terug naar Vilnius, waar de strijd tegen deze desinformatie nog heviger uitgevochten wordt dan destijds. Hoe vecht je succesvol tegen desinformatie en leugens?
Regie: Mea Dols de Jong
Productie: Zoë de Wilde
Camera: Jean Counet
Geluid: Benny Jansen
Research: Sasha Ourikh
Eindredactie: Doke Romeijn & Geert Rozinga
De camera als wapen in de strijd om de waarheid
De Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa schreef een boze open brief aan de Europese filmacademie. Hij vond dat de academie de Russische invasie niet sterk genoeg veroordeelde.
VPRO Tegenlicht sprak met de bekende filmmaker. Bekijk het interview.
De camera als wapen in de strijd om de waarheid
De Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa schreef een boze open brief aan de Europese filmacademie. Hij vond dat de academie de Russische invasie niet sterk genoeg veroordeelde.
over de sprekers ↓
Karina Urbanavičiūtė
Projectmanager bij DebunkEU
Karina Urbanavičiūté is projectmanager bij DebunkEU.org, een wereldwijd geprezen initiatief voor desinformatie-analyse. Het is gevestigd in Vilnius, Litouwen. Vlakbij de Russische grens. DebunkEU wil de invloed van desinformatie in de media, het publieke domein en de politiek verminderen. Dit doen ze door de belangrijkste bronnen en patronen van nepnieuws bloot te leggen. Daarnaast proberen ze burgers minder vatbaar te maken voor nepnieuws door hen te helpen valse verhalen te identificeren en te ontkrachten. Sinds de inval van de Russen in Oekraïne staat het team in de hoogste staat van paraatheid.
Karina Urbanavičiūtė wil burgers laten zien hoe informatie wordt gemanipuleerd en ze dit soort content leren herkennen. Voor Debunk maakt ze in opdracht van het Litouwse Ministerie van Onderwijs onderwijsmateriaal over mediageletterdheid. Volgens Urbanavičiūtė had dit jaren geleden al moeten gebeuren, al is ze blij dat er nu aandacht voor is.
Volgens Urbanavičiūtė wordt er teveel gepraat en te weinig actie ondernomen. We moeten op zoek naar tegenverhalen en naar manieren om deze actief te verspreiden in Rusland. 'We moeten terugvechten met de waarheid.'
Viktoras Daukšas
Oprichter van DebunkEU
Viktoras Daukšas richtte DebunkEU op. Hij en zijn collega's zien dat de desinformatieaanvallen enorm zijn toegenomen. Nog nooit zag hij het op deze schaal gebeuren. 'Het is niet langer desinformatie of propaganda, het is een heel eigen universum dat niet bestaat, maar waar wel 160 miljoen mensen in leven.' Veel van de content die nu door Rusland wordt gebruikt in de informatieoorlog is volgens hem al lang geleden gemaakt. Er werd al tijden naartoe gewerkt.
Peter Nielsen
Commandant bij de Nato Force Integration Unit
Peter Nielsen is commandant bij de Nato Force Integration Unit (NFIU) in Litouwen. De NFIU is in 2014 opgericht als onderdeel van het NAVO-actieplan voor paraatheid. Het is een reactie op de veranderende veiligheidssituatie aan de grenzen van NAVO-landen. Litouwen is een van de acht landen waar de NFIU actief is. Andere landen zijn Bulgarije, Estland, Hongarije, Letland, Polen, Roemenië en Slowakije. Ze moeten ervoor zorgen dat geallieerde troepen sneller kunnen worden ingezet in het oostelijke deel van Europa.
Peter Nielsen ziet dat NAVO-landen hun steun voor de operaties in Litouwen vergroten. Hij verwacht dat dit de komende tijd zal blijven toenemen. Er worden voorbereidingen getroffen om Litouwen te verdedigen, mocht dat nodig zijn.
Zelf zag hij de huidige situatie al veel langer aankomen. 'Andere Europese landen zien nu wat de Baltische staten al tien jaar zeggen: dat Rusland een gevaar vormt.'
Konstantinas Rečkovas
Werknemer bij StratCom
Konstantinas Rečkovas werkt bij het Ministerie van Defensie van Litouwen. Voor het Strategic Communications Centre of Excellence (StratCom), biedt hij analyses, advies en praktische ondersteuning aan de NAVO. Het werd in 2014 opgericht door Letland, Estland, Duitsland, Italië, Litouwen Polen en het Verenigd Koninkrijk. Sinds 2016 is Nederland ook onderdeel.
Konstantinas Rečkovas laat een controlekamer zien waar vierentwintig uur per dag de media worden gemonitord op nepnieuws. Dat is logisch, vindt hij, want deze oorlog vindt niet alleen plaats op het land. Het is ook een informatieoorlog.
Door de media in de gaten te houden, ziet hij hoe het narratief van Rusland door de jaren heen is veranderd. 'We zagen hoe voorbereidingen werden getroffen om de oorlog te rechtvaardigen en steun te krijgen van de bevolking.'
Giedrius Juozapavičius
Vrijwilliger
Giedrius Juozapavičius is vrijwilliger in Vilnius, Litouwen. Vanuit zijn huis belt hij 'gewone mensen in Rusland.' Hij wil met ze in gesprek over de oorlog. Veel Russen weten niet wat zich nu in Oekraïne afspeelt. Het lukt hem vaker niet dan wel om een gesprek aan te knopen, maar Juozapavičius houdt hoop. 'Mijn telefoon is mijn wapen.'
meer zoals 'De waarheid als wapen'
De weerbare democratie
De polarisatie in Europa groeit, de electorale steun voor populisten is erg groot. Overal zijn grote groepen ‘ontevredenen’ te vinden. Waar komt die onvrede vandaan en waarom lijkt de gangbare politiek nergens in staat daarop een goed antwoord te formuleren? Is onze democratie sterk genoeg om met deze tegenstellingen om te gaan? VPRO Tegenlicht onderzoekt de beste ideeën om onze democratie weerbaarder te maken tegen de autoritaire verleiding.
Een nieuwe orde
Het is urgenter dan ooit dat Europa zelfvoorzienend wordt op het gebied van energie. Dat gaat gepaard met grote machtsverschuivingen, zowel binnen als buiten de EU. Wat gaat de energietransitie betekenen voor de geopolitieke verhoudingen?
Zien is geloven
Het wordt steeds moeilijker om consensus te bereiken over hoe de wereld moet worden gezien. Over wat echt is en wat nep. Welke rol speelt deepfake-technologie bij onze beleving van 'de waarheid'? De Britse desinformatie-expert Nina Schick waarschuwt voor een wereld waarin desinformatie en misinformatie welig tiert, met als gevolg dat verschillende bevolkingsgroepen steeds verder uit elkaar worden gespeeld. Over het fenomeen deepfake, onze epistemologische crisis en hoe de samenleving hier mee om zou kunnen gaan.
Poetins waarheid volgens Peter Pomerantsev
De Brits/Russische Peter Pomerantsev werkte tien jaar lang voor de Russische televisie tijdens Poetins presidentschap, en maakte van dichtbij mee hoe het Kremlin media inzet om de Russen een gemanipuleerde waarheid voor te schotelen. Fake news. Terug in Londen ziet hij het opnieuw gebeuren. Elk land, elke politieke partij: ieder z’n eigen waarheid. De pr-machine van Poetin was slechts een voorproefje.
Deep Fake News
De term Deep Fake staat voor audio en videobeelden die door middel van kunstmatige intelligentie zijn gecreëerd. Met deze technologie is het mogelijk echte mensen dingen laten zeggen en doen die ze nooit gezegd of gedaan hebben. We gaan van Fake News naar Deep Fake News. Een onderzoek aan de frontlinie waar uitgevochten wordt wie onze werkelijkheid gaat beheersen.
Aan het front van de informatieoorlog
Tegelijk met de pandemie, maken we ook een infodemie door: de wereld wordt overspoeld door nepnieuws. Misschien wel de venijnigste variant daarvan: staatsgedreven desinformatie.